Біз «Буратиномен» өстік. Ағаштан жонып жасалған баланың қолына келешектің алтын кілтін тапсырып, бақытты балалық шаққа сендірген Толстойдың бұл ертегісімен балалардың бірнеше буыны тәрбиеленді. Әйтсе де, ұлттық репертуардан бүлдіршіндердің ұғымына жақын Алдар көсе, Толағай, Көлтауысар, Шибұт, Қаңбақ шал секілді кейіпкерлерді іздейтінімізді несін жасырайық?
Бірақ не аңға, не адамға ұқсамайтын, қиялмен құрастырылған құбыжық кейіпкерлерді көріп өсіп келе жатқан жас өскіндерге Жезтырнақ вампирдей, Алдарымыз Шректей әсер ете ала ма? Балаларға арнап жазу, бала танымына сай сахнаға лайықтау неліктен қиын? Халықаралық театр күні қарсаңында Алматыдағы 80 жылдан аса тарихы бар Қуыршақ театрының жаңадан тағайындалған директоры Талғат Есенәлиев балалар қойылымдары айналасындағы мәселе бар екенін жоққа шығарған жоқ. Жасынан қазақ драма театрының ыстық-суығын бірдей сезініп, кейбір ділгір мәселені түбірінен танып, байыпты тұжырым жасай алатын Талғат қамқабайұлының театр туралы толғамдары құлақ түруге тұрарлық.
– Сіз Қуыршақ театрының директорлығына жаңадан тағайындалдыңыз. Жұмысыңызды неден бастадыңыз?
– Қуыршақ театрына келісімен, әрине, жұмыс шығармашылықтан басталады. Бірден репертуарды қарап шықтым. Әрине, өзге театрлармен салыстырғанда, театрдың репертуарлық саясатының ауқымы кең. Жұмыс істейтін әртістер де өз мамандығының нағыз шебері. Театрдың ішкі ахуал-мүмкіндігімен толықтай танысып шыққан соң ғана драматургтермен жұмыс істеуді қолға алдым. Бұрын республикалық мәртебесі болған Алматы Қуыршақ театрының 81 жылдық тарихы бар. Тәуелсіздік жылдарынан кейін, Алматы қаласы мәдениет басқармасының иелігіне өткеннен кейін Мемлекеттік қуыршақ театры болып қалған. Бірақ Алматы қаласының мәдениет басқармасына қарасты қазыналық кәсіпорын болғандықтан, қаржы жағы Үкіметтен де қарастырылған.
Репертуарда 43 спектакль жүріп жатыр. Актерлер екі тілде ойнай береді. Осы спектакльдердің 80 пайызы орыс және шет ел драматургиясынан, ал 20 пайыз қазақ драматургтерінің шығармаларынан құрылған. Осы мәселені зерттей келе, «қазақ көрермені неге аз?» деген сұрақтың да жауабы табылғандай болды. «Қуыршақ театры көрерменнің көңілінен шықпағандықтан» немесе «Қазақ қаламгерінің шығармасының аздығынан» деген ойға келіп, биыл біз қазақ драматургиясынан бірталай пьесалар алып, көркемдік кеңеспен ақылдаса келіп, 13 пьесаны іріктедік. Осы пьесалардың өзін сұрыптай келе, үш пьесаны екшеп алдық. Шығарма авторлары мен режиссерлер бірігіп, пьесамен қайта жұмыс істеуді қолға алды. Бұл шығармалар қуыршақ театрының сахнасына арналып жазылмаған, бірақ өзегіндегі баланы қызықтыратын дәнегіне бола балалар сахнасына икемдеп қайта жазуды жөн деп шештік. Қазірдің өзінде алғашқы спектакльдің дайындығы да басталды. Сәуір айына премьерасы жоспарланған Жақып Омаровтың жаңа пьесасымен жас режиссер Рүстем Жанаманов жұмыс істеп жатыр. Қазір белгілі ақын, драматург Бақыт Беделханға тапсырыс беріп, бүлдіршіндердің патриоттық, отаншылдық рухын шыңдайтын Қазақстан чемпиондары туралы пьеса жазып беруін сұрап отырмыз.
– Уақытпен бірге балалар аудиториясының қаһармандары да ауысты. Баласының қандай қойылым көретініне бірінші ата-анасы таңдау жасаса, екінші кезекте оның енді қалыптасып келе жатқан талғамы алдында қуыршақ театры да жауапты. Ал бүгінгі Қуыршақ театры бала талғамы мен талабы алдында қауқарлы ма?
– Өкінішке қарай, бала талғамы мәселесі өте нәзік күйінде қалып отыр. Бүгінгі ұрпақтың «кумирін» сахналайтын режиссер тапшылығы өткір сезіледі. Тап қуыршақ спектаклін қоюға маманданған режиссер жоқтың қасы. Бұл мамандық тіпті дайындалмайды да. Жыл сайын Т.Жүргенов атындағы ұлттық Өнер академиясы мен Астанадағы «Шабыттан» режиссерлер шоғыры бітіріп жатады. Бірақ олардың бәрі оқуын тәмамдай сала, драма және музыкалық драма теа- трларына, телевизиялық, ойын-сауық шоу бағдарламаларына қанат қағады. Ал түптеп келгенде, қуыршақ режиссері мен драма режиссерінің міндеті екі бөлек. Сондай-ақ, балалардың тілінде сөйлеп, көкейіндегісін дөп басатын, балаларға арнап жазатын авторлар да саусақпен санарлық, тіпті «жоқ» десек те болар. Бұл тек қуыршақ театрына ғана қатысты емес, жалпы балалар әдебиетіне байланысты ортақ мәселе деп ойлаймын. «Алдағы уақытта қуыршақ театрлары үшін режиссер арнайы дайындалса» деген ұсынысымызды Өнер академияларына хат арқылы жолдадық. Ал актерлерге келсек, Қуыршақ театрының әртістерін Т.Жүргенов академиясы төрт жылда бір рет дайындаса, Ж.Елебеков атындағы Эстрада және цирк колледжі жыл сайын құжат қабылдайды. Драма театрларындағы әріптестерінен ерекшелігі, актерлер екі тілде бірдей ойнай береді. Қуыршақпен бірге өздері де жанды дауыста ән салып, жанын сала билеп, жан-тәнімен іс-әрекет жасайды.
– Кішкентай көрермендер мен актер байланысы мығым болмаса, ертеңгі күні есейгенде олардың театрға қызығушылығы да төмен болады. Театр туралы түсінігі де жоқ балақайларды сахна өнеріне қызықтырудың жолы қандай?
– Расында да, баланы кішкентай кезінен қызықтыра алмасақ, ертең оларды театрға жалынып келтіре алмайсың. Әдемілікке сүйсініп, тазалық әлеміне титтейінен тартылып өскен, рухани іргетасы ерте бастан қаланған бала өскенде де театрды өз-өзінен іздеп тұратын болады. Біздің менталитетке тән кемшіліктің бірі, өзіміз көріп, көзіміз жетпейінше, белгілі бір нәрсеге баламызды оңайлықпен дағдыландыра қоймаймыз. Сол себепті қазақ көрерменін тарту үшін, қазақ драматургтерінің шығармаларын ересектерге арнап қоюды жоспарлап отырмыз. Алғашқы бастамасы ретінде ақиық ақын Мұқағали Мақатаевтың туған күніне орай «Мен деп ойла...» атты поэзия кешін ұйымдастырдық. Актерлердің өзіндік жұмысы ретінде қойған қойылымның ерекшелігі сонда, бұрын әртістер перденің арғы жағында көрінбей, қараңғылық құрсауында тұрып қуыршақтарды ойнатса, ал мұнда қуыршақтармен бірге актерлердің өздері өлең де оқып, ән де айтып, би де билеп, көрерменнің алдында тұрып өнер көрсетті. Бір жарым сағаттық өзіндік жұмысты халық өте жылы қабылдады. Ақынның туған күніне орай өткен басқа театрлардағы қойылымдардан айырмашылығы, Мұқағали ақынның алғаш рет қуыршақ бейнесінде көрінгені, жырының бала танымына лайықталып сөйлегені болды.
– Жалпы, өнер зерттеушілері, театр сыншылары тарапынан «Қуыршақ театры балаларға не ұсынып жатыр? Қалай тыныстап, не күн көріп жатыр?» деген сұрақ қойыла ма? Қойылымдарды талдап, баға беріп, сіздерге бағыт сілтей ме?
– Иә, сыншылар жүйелі, жиі мойын бұрмағанымен, сексен жылдан аса тарихы бар театрға жанашыр мамандар жылы көзқарас танытып, жағдай сұрап тұрады. Қазір белгілі театр сыншысы, өнертану ғылымдарының кандидаты Еркін Жуасбектің біздің театрымыздың тарихын сыни көзбен таразылай отырып, саралаған, бүгінгі күнге дейінгі қойылымдарды түгендеп, актерлердің шеберлігіне баға берген үлкен зерттеу еңбегі баспада әзірленіп жатыр. Жақын арада көрермен мен оқырманға жол тартады деп отырмыз. Бақыт Нұрпейіс, Амангелді Мұқан сынды белгілі театр сыншылары да мүмкіндігінше театрымызға келіп, актерлік ойынға байланысты өз пікірін айтып тұрады. Болашақта дайындық деңгейіндегі қойылымдарды сахнаға шығармай тұрып, сыншыларды шақырып, талқылатамыз деген ой бар. Қалай дегенмен, о баста тек орыс тілінде ғана спектакльдер қойған театрымыз бүгінгі күні екі тілде, жыл сайын 25 000-нан артық көрермен тамашалайтын іргелі өнер ордасы ғой.
– Театр көрермендері арасында балаларымен бірге келіп қойылым көретін ата-аналар, жалпы, отбасылық көрермендеріңіз бар ма?
– Балаларын ертіп емес, балаларына ілесіп, қаздай тізіліп келіп спектакль көретін отбасылар көп болмаса да, бар. Әр спектакльді тұрақты түрде тамашалайтын 2-3 отбасы бар. Өте аз, солай ма? Немерелерімен келетін ата мен әжелер саны да біршама. Біздің көрермендеріміз екі айлық баладан бастап, 80-ге келген қариялар десек, қателеспейміз. Қойылым аяқталған соң киім ілгіштің жанына келіп екі айлық құндақтаулы сәбиі мен жеті жастағы баласын киіндіріп тұрып, жаңа ғана көріп шыққан ертегінің мазмұнын қызықты етіп қайыра бір баяндап жатқан аналарды көргенде, перзенті алдындағы жауапкершілігі үшін рахмет айтқың келеді. Осы қазір көріп шықса да, оқиға сарынынан шыға алмай, ойлы көзін анасына қадай түсіп, жан дүниесімен беріле тыңдап тұрған баланың көңіл күй реңкіне сырттай қарап тұрып-ақ қызығасың. Өкінішке қарай, олардың бәрі қазекемдер емес. Біз де балаларымызды жақсы көреміз, баламыз үшін бәрін жасауға даярмыз, бірақ баламызбен бірге қойылым көріп, бірге қуануға келгенде керенау тартамыз. Кім, не кедергі? Білмедім. Өз сыныптастарымен бірге келіп тамашаламаса, баласымен бірге келіп, бірге күліп, бірге мұңайып қызықтайтын ата-ана өте аз.
– Осыдан он-он бес жыл бұрынғы уақытпен салыстырғанда театрдың материалдық-техникалық базасының жетілгенін байқадық. Қуыршақ театрына деген көзқарастың кемшілігі сонда, көпшілік театрдағы қуыршақ кейіпкерлерді дүкеннің қуыршақтарымен салыстырады. Өнер ретінде қарауға өре жетіңкіремейтін сияқты...
– Республикалық қуыршақ театрының алғашқы қуыршақтарын жасап, механикалық тетіктерін құрастырған бутафоршылар А.Папэ, М.Лизагуб, Ю.Тэрземан, Е.Иванов, Г.Лалота, В.Шмонина, Н.Виноградова, Ш.Кавериналардың тынымсыз ізденістері, адал еңбектері өз алдына бір төбе. Бұлар театрға қырық жылдан астам қызмет етті. Жоқтан бар жасап, қолға түскенді ұқсатып, қиындықтардан шығудың жолын таба білді. Бұл, сөз жоқ, жалаң тыраштану емес, өз ісіне деген ерен сүйіспеншіліктің ғажайып көрінісі еді. Мәскеудің белгілі суретшісі С.Тропани «Мен көптеген қуыршақ мамандарын білемін. Алайда мына суретшілердің шеберлігі мені мүлдем қайран қалдырды. Бұлардың өнері біздің Мәскеу театрындағы ең әйгілі шеберлерден бірде-бір кем емес!» деп көркемдік кеңестік отырысында ағынан жарылғанын әлі күнге аңыз қылып айтады. Ал қазіргі заманда қуыршақ театры өте күрделі. Оны көп салалы, мүмкіндігі кең динамикалық ағза десе де болғандай. Өйткені, мұндағы қойылымда би де, пантомимо да, цирктік нөмірлер, балет элементтері жиі қолданылады. Бүгінде Алматы мемлекеттік қуыршақ театрында қуыршақтың барлық түрлері – қарапайым таяқ қуыршақтан бастап, күрделі марионеткаларға дейін бар. Мұның бәрін тек келіп көру керек.
– Алматы қуыршақ театры ауруханаларға, жетімдер үйіне барып, қамкөңіл сәбилерге қуаныш сыйлап тұра ма?
– Бұл міндетті театрымыздың негізгі жұмысының ажырамайтын бір бөлшегі деп білеміз. Биылғы Жаңа жылда ата-ананың мейірімі мен қамқорлығына зәру балалар мен мүмкіндігі шектеулі кішкентай бүлдіршіндер үшін арнайы мерекелік шара ұйымдастырдық. Олардың әрқайсысына театрдың атынан сыйлығымызды табыстап, қамкөңіл бүлдіршіндерге қолымыздан келген көмегіміз бен қуаныш сыйлауға тырыстық. Атаулы мерекені күтпей-ақ, сәті келгенде сәбилер шоғырланған нысандарды аралап, ертегі кейіпкерлері арқылы көңілін өсіріп, шаттыққа бөлеу театрдың қасиетті парызы саналады. Гастрольдік сапарларды қайта жандандыруды қолға алып, алыс-жақын шет елдерде өтетін театр фестивальдарына қатысып, шығармашылық қарымымызды салмақтап көру де жоспарымызда қарастырылған. Мамыр айында Қырғызстанда халықаралық қуыршақ театрларының фестивалі өтеді. Қазір соған дайындалып жатырмыз. Сондай-ақ, Татарстанда «Наурыз» фестивалі өтеді. Ол жақтан да шақырту алдық. Қаражат мәселесі шешілген, қос фестивальға қатысудың қамын жасап жатырмыз. Жұмыс деген қайнап тұр. Қуыршақ театры – ешқашан қартаймайтын, мәңгі жас өнер ордасы. Балшырын балғын көрермендер барда, театрдың қартаюы мүмкін емес. Кішкентай көрермендердің шат-шадыман, ақжарма күлкісі театрға мәңгілік жас ғұмыр сыйлай бермек.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»