2019 жылдың 15 қараша күні Қуыршақ театры өнеріне тың серпіліс жасалды. Серпіліс жалпы қазақ театр өнерін қамтыды десек артық емес. Себебі, бұған дейін ақын өмірі мен өнеріне, әсіресе қара сөздеріне мұншалықты кәсіби деңгейде режиссерлік көзқараспен баға берілген емес.
Қоғамдық сананы жаңғырту науқаншылдыққа айналмауы тиіс. Әсіресе, театр өнері саласы мұндай арзан түсініктен биік тұруы қажет. Биыл Абай Құнанбайұлының 175 жылдығы Республика көлемінде аталып өтілетіні жарияланған соң, өз шама-шарқынша ұлт болмысымен үндескен ақын шығармашылығына тереңдігісі келіп жүргендер жетерлік. Бірі жан жүрегімен, енді бірі арнайы тапсырмамен музыкалық композиция, концерт спектакльдер сахналап талант табиғатын ашқысы келеді. Халық аузында жүрген ескі, есті әндерін де қайта жаңғырту кең белең алуда. Ал, хәкім шығармашылығының артындағы Абайдың азаматтық ой-толғамдары, ілім жолына келуі қалай еді? Ақын қара сөздері нені аңғартады? Ойшылдың жаны неден күйіп, неден қуат алды? Мезгілінен кеш сермелген қол дегеніне жетіп, көзі ашық халық болуды аңсаған Абай арманы орындалды ма? Ақынға «ескерткіш» ретінде емес, ұстаз ретінде көзқарасты қайта жандандыруымыз қажет. Ұстаздың сөзін қайталау емес, үйренбекке талпыныс қажет емес пе?! Біз сондай талпынысқа куә болдық. Сүйсінген жоқпыз, күйіндік. Өзімізге, өзіміздің күйімізге күйіндік. Катарсис сезіндік. Ағартушы мерейтойы қарсаңында Мемлекеттік Қуыршақ театрында сахналанған «Мен бір жұмбақ адаммын... Абай» қойылымы ақын болмысын өзгеше тануға, қара сөздерінің сырына қанығуға себеп болды. Спектакль жайында толығырақ...
Премьера күні көзі қырағы көрермендермен қатар театртанушылар, театр қайраткерлері, «Абайға «қуыршақпен» қиянат жасамас па екен?» деген екіұдай оймен асыға жеткендер қарасы көп болды. Өзгеше формат, бұрын-соңды сахналанбаған жанр. Фантасмагория. Қазақтың бас ақыны Абай мен фантастикалық хаос, гротеск арасында нендей байланыс болуы мүмкін? Бұл шынында Ақын шығармашылығына деген биік, өзгеше көзқарас. Мұнда сол кездегі заман үні ғана емес, бүгінгі біздің қоғамға баға беру бар. Сонысымен өміршең. Ал, режиссер тарапынан өзіндік көзқарас қосылуы заңды. Себебі, Абайдың өзі:
«Ақын айтса, өмір шындығын айтсын дедік. Ол не деген сөз? Өлең өмірдегі болып тұрғанды ғана айтпасын, оған шешу айтсын деді. Сіз өткен заманның ел әкімі туралы рауаят етпек болсаңыз, «жарықтық», «әруақ» дегендей мағынасыз, нәрсіз сөздерді қайталамаңыз. Заман мінезінің шындығын ашып, сынап айтыңыз деген сөз!» (М.Әуезов «Абай жолы» романынан) дейді.
Иә, мұнда ақынды суреттеу, табыну, бас ұру жоқ. Қойылым бір сағат, қырық минутқа созылады. Ашық диалогтар, пьесаның ұзын-сонар мәтіндері жоқтың қасы. Қоғамның жігері секілді құм болған білім деңгейі, Абайдың тереңдікке деген талпыныстары, ілімге ынтызар болғаны мифологиялық кейіпкер Икар арқылы ашылады. Расында, қандай да бір артистің сырт пішін, физикалық бет бейнесін ұқсатып Абай жасауға, оның аузына ойшыл сөздерін салуға болатын еді. Режиссер қараңғы халық ортасында отырып, білім шекарасынан асып түсуді арман еткен, өзі үшін емес туған халқы үшін ізденіс жолына түскен ақын образын аңғартады. «Икардың ұшуға талпынуы» мифологиясында шексіз сенімділік пен өз мүмкіндігінің шекарасынан асып түсуге деген таңғаларлық оқиға болса, Абайдың да білімге ұмытылған ісі туған халқынан, дінінен безді деген пікірге алып келген болатын. Міне, осы арқылы режиссер кемеңгер толқынысын, талпынысын, арманын көрсетеді.
Спектакль режиссері – Антон Зайцев. Қуыршақ театрында мұнан өзге ересектерге арналған «Ана жүрегі» қойылымын сахналаған жас режиссердің аталмыш еңбегі бір жылдың ішінде жеті халықаралық театр фестивалінен жүлдегер атанған. Бұл қойылымды бастамас бұрын А.Зайцев көп ізденді. Ал, нақты кірісуіне Семейге жасаған сапары себеп болған. «Өзге ұлт өкілі қалай біздің ақын жайлы спектакль қоюы мүмкін?» дейді аса дарындылар. Абайды тану үшін екі, тіпті үш тілді білу де жеткіліксіз. Ендеше, Шекспирді тек ағылшын, Чеховті орыс қана қоюы керек деген де бар шығар? Абайдың нақты философиялық еңбектері жоқ, тілі ауыр деген пікірлер де айтылады. Олай болса, бір тілмен шектелген ізденушіде Абай тереңіне бойлайтын ынта-жігер бола қояр ма екен? Абай шығармашылығына бойлау үшін, әлемдегі үшінші ұстаз Кант, Гегельге үңіліп көрейікші.
«Екі рухтың бірлігі – абсолюттік рухты қалыптастырады. Оның үш түрі бар: өнер, дін, философия» - дейді еуропалық классикалық философияның үлгісі Гегель. Бұл дегеніміз Абайдың үш сүюден тұратын Иманигүл іліміндей. Міне, біз Абайды тануда «Ғылым таппай мақтанбамен» шектелмеуіміз керек. Онда көл-көсір ілім жатыр. Жаңалық ашудың қажеті жоқ, керісінше толық тануға тырысу қажет.
Кант аңғартқан «алдымен сезім, кейін ақыл-ес» деген философиялық көзқарасты қайран Абай да қыр етегіндегі киіз үйде, шам жарығында:
“Ақылмен ойлап білген сөз
Бойыңа жұқпас, сырғанар,
Ынталы жүрек сезген сөз
Бар тамырды қуалар” - деп айтқан.
Əр халық дүниедегі заттарды түрліше қабылдап, өзінше түйсінеді. Сол түйсінген құбылысты, заттарды өзінің ұлттық тілінде бейнелейді. Сол арқылы əлемнің тілдік бейнесін жасайды. Спектакльде осындай түсініктерді арқау еткен символикалық шешімдер орын алған. Алғашқы сахна сахара жерінен кішкене жарық сәулеге талпынып шыққан дара бейнені қуыршақпен көрсетеді. Оқиғалар легі бірізділікке бағынбайды. М.Әуезовтің «Абай жолы» романын негізге ала отырып, шығармаға инсценировка жасаған Е.Локшина. Спектакльде айтылар негізгі ойлардың хореограф Г.Дәулетқұлова шеберлігімен де астасып жатуы заңды. Құс, аң бейнелеріндегі шешімдер оқиғаларға дәл анықтама береді. Шығармашылық топтың бірлескен сәтті әрі кәсіби жоғары деңгейдегі жұмысы артистердің екінші планын сезінуге мүмкіндік тудырды.
Әдетте ақынды дана ретінде көрсету, ұрпақ қамын ойлаған ойшыл ретінде сахналау, бүгінгі қазақ сахнасындағы «Абайларды» таптаурындылыққа әкеліп жатқанын аңғару қиын емес. Бұл классикалық спектакльдерді жоққа шығару емес, салыстыруға да жатпайды. Абайды қай суреткер болмасын өзінше сахналауына, өз биігіне шығаруына құқылы. Тек ақынға тән өзгелер аңғармаған ерекшелік, азаматтық көзқарас қосу міндет. Ол сонысымен батпандай режиссер атын көтеріп жүр. Өкініштісі, бізде тұлғалар шоғырын жасағанда сахнада Абай да, Ахмет те, Мағжан да, Әлихан да бір. Әрқайсысы бөлек жырға арқау боларлықтай, болмысы бөлек тұлғаларды топтастырып, ортақ бейне шығара салу да кездеседі. Театр зерттеушілері ғана емес, көзі ашық көрермен де бұл пікірді растайды. Бұл спектакль сондай таптаурандылықпен күрестің басы.
Сахнада тақия, шапан киіп кітапқа үңілген ақын образын көрмедік. Сол оқығанын халыққа жеткізетін Абай жанын көрдік. Мұндай қойылым бізге керек. Және өз кезегінде көркемдік деңгейі жоғары туындыны дәріптеу, жастар мен жасөспірімдерге жиі көрсету ләзім. Барлық көрермен бірдей дүниені ұғынбаса да, әркім өзіне керектісін алатындай болуы қажет. Бүгінгі жастардың таңдауы бөлек, талғамы жоғары. Көзқарасы өзгеше, дүниетанымдары ерек. Осының бәрін қамти отырып, заманауи театр стилистикасында сахналанған спектакль жас көрермендерін бей-жай қалдырмайтынына сеніміміз мол.